Tranh Đông Hồ - Hương vị của Tết xưa

Thứ ba - 25/02/2025 15:28

Nói về Tết xưa, với người dân đất Bắc, ngoài “bánh chưng xanh, câu đối đỏ”, không thể thiếu vài bức tranh Đông Hồ. Những bức tranh đơn sơ “gà, lợn nét tươi trong” mang lời cầu ước mộc mạc của người nông dân một nắng hai sương, vất vả lam lũ về một năm mới đoàn viên, no đủ, con cháu đầy đàn. Chơi tranh không chỉ là thú vui mà còn tạo không khí tươi vui, rực rỡ cho gia đình vào những ngày đầu năm mới.

Theo dòng chảy của lịch sử, người Việt đã ghi lại những hoạt động ngày Tết của mình trong tranh. Tranh Đông Hồ có cội nguồn từ xa xưa và ra đời chủ yếu phục vụ cho nhu cầu người chơi tranh vào dịp Tết đến, Xuân về. Mỗi bức tranh hàm chứa giá trị riêng, tượng trưng cho mơ ước của người dân và luôn gửi gắm vào đó những lời chúc phúc tốt đẹp nhất cho năm mới.

Tranh Đông Hồ có nhiều nhóm đề tài khác nhau, như tranh thờ, tranh chúc tụng, tranh sinh hoạt, tranh truyện, tranh phương ngôn, tranh lịch sử... Nhưng nhắc đến dòng tranh dân gian này, người ta quen gọi là tranh gà lợn hay tranh Tết. Bởi vào dịp Tết nguyên đán, mỗi gia đình thường sắm vài bức tranh mang nội dung, ý nghĩa chúc tụng, vừa để trang hoàng nhà cửa, vừa thỏa mãn nhu cầu tín ngưỡng cầu may mắn, bình an, hạnh phúc, phát đạt cho cả năm. Loại tranh này màu sắc tươi vui, rực rỡ, mang biểu tượng chúc tụng, các vật và con vật linh thiêng tượng trưng cho những điều tốt lành.

Không chỉ là sự minh họa về ngày Tết, mà các tranh dân gian này là sự gửi gắm, là lời chúc phúc những gì tốt đẹp nhất cho một năm mới phát tài phát lộc. Bằng những hình ảnh biểu tượng rất dân dã, gần gũi nhưng lại chứa đựng những thông điệp ẩn ngữ đầy tính nhân văn. Như Tiến Tài, Tiến Lộc, luôn được người dán ở cổng để mời gọi thần tài đến nhà. Bộ tranh Phúc - Thọ với câu chúc “Phúc Như Đông Hải” và “Thọ Tỷ Nam Sơn”, là những chữ được viết lấy hình sau đó trong các chữ lại được minh hoạ cho nội dung câu chúc. Tranh Đông Hồ phản ánh một phần quan trọng trong đời sống văn hóa của người lao động vùng nông thôn Bắc Bộ, khắc họa ước mơ ngàn đời của người Việt về cuộc sống gia đình thuận hoà, ấm no, hạnh phúc, về một xã hội công bằng, tốt đẹp. Chính vẻ đẹp bình dị mà sâu sắc của tranh dân gian Đông Hồ là yếu tố quan trọng để tranh dân gian Đông Hồ có sức sống bền lâu qua hàng trăm thế hệ người dân Việt Nam, là sợi dây gắn kết bền chặt cộng đồng qua mọi biến cố thăng trầm của thời gian. Và chơi tranh Tết không chỉ là mang niềm vui cho cả năm, mà người Việt chơi tranh còn gửi vào đó những triết lý tế nhị. Ví như bức tranh “Lý ngư vọng nguyệt” là một ví dụ điển hình về triết lý âm dương. Nó được thể hiện ngay trong cái uốn mình của con cá tạo thành hình lưỡng cực chữ S. Con cá trông trăng ở đây không phải là trông khuôn trăng hiện trên trời, mà là ánh trăng in dưới nước. Sự đối nhau của hai cái vòng tròn đầy ẩn ý này đã kiến tạo nên hai cái nhân của đồ hình lưỡng cực, tức trong âm có dương, trong dương có âm. Màu xanh mát mắt, hình con cá bơi uyển chuyển có lẽ chỉ là cái cớ để chuyển tải cảm xúc về thiên nhiên, mà ý nghĩa về sự hòa hợp âm dương mới là ẩn ý mà người xưa muốn gửi gắm. Nó cũng mang lời chúc cho một mùa xuân mới hòa hợp thịnh vượng.

Theo những nghệ nhân làng tranh Đông Hồ: “Tranh dân gian Đông Hồ là một trong bốn dòng tranh dân gian đặc sắc của Việt Nam (bên cạnh tranh Hàng Trống, tranh Kim Hoàng, tranh làng Sình). Tranh dân gian Đông Hồ phản ánh sinh động cuộc sống bình dị của người nông dân, ước mơ ngàn đời của người Việt về cuộc sống ấm no, gia đình thuận hòa, xã hội công bằng tốt đẹp. Hình ảnh những đàn gà, đàn lợn, đám cưới chuột, những thiếu nữ hứng dừa, các bộ tranh tố nữ, tứ quý, tứ bình… thể hiện đậm nét phong tục, tập quán, lễ hội, đình đám, văn hóa, con người Việt Nam.”

Nếu xưa kia, chỉ dịp Tết, tranh Đông Hồ mới được ưa chuộng nhắc đến thì ngày nay, dòng tranh độc đáo này được giới thiệu thường xuyên và rộng rãi, được khai thác sử dụng làm chất liệu cho nhiều sản phẩm nghệ thuật đương đại. Tại nhiều cuộc triển lãm mỹ thuật quốc tế, hay trong những bảo tàng mỹ thuật danh giá trên thế giới, không hiếm lần công chúng bắt gặp sắc màu, đường nét, hình ảnh của những bức tranh Đông Hồ. Đi qua những thăng trầm của lịch sử, tranh Đông Hồ chứng tỏ sức sống mãnh liệt của mình. Cuối năm 2012, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được nhà nước đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Ngày nay, việc du khách đến Làng Song Hồ (Thuận Thành, Bắc Ninh) để tìm hiểu về tranh Đông Hồ là một trải nghiệm đầy thú vị.
Một điểm đến không thể bỏ qua là cơ sở sản xuất và trưng bày của gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế, đã được thiết lập Trung tâm Bảo tồn Tranh dân gian Đông Hồ. Nơi này có Phòng truyền thống trưng bày hàng ngàn bức tranh Đông Hồ để du khách thưởng lãm và đồng thời du khách có thể trải nghiệm quy trình làm tranh với những nghệ nhân: Chiêm ngưỡng và lựa chọn cho mình những bức tranh đặc sắc, ý nghĩa; tìm hiểu nghề làm tranh qua lời giới thiệu của các nghệ nhân, tại các khu trưng bày tư liệu, hiện vật nghề làm tranh dân gian Đông Hồ; trực tiếp tham gia quy trình làm tranh để hiểu hơn về nét độc đáo của nghề truyền thống này. Đến với làng tranh, du khác cũng có thể check-in nghề làm tranh và những phong cảnh của làng quê yên bình, tươi đẹp; thưởng thức những món ăn ngon của người dân Thuận Thành. Bạn hãy đưa bạn bè và người thân đến vào dịp Tết Ất Tỵ 2025 này nhé.

DŨNG THANH
Nguồn: Đặc san Người làm báo Hưng Yên số Xuân Ất Tỵ 2025