Nơi hội tụ của những danh sĩ một thời*

Thứ hai - 14/06/2021 11:35

Một thời gian khá dài tư liệu, tác phẩm văn học viết về các phong trào yêu  nước thời kỳ cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 diễn ra trên các tỉnh miền Trung, nhất là Quảng Nam – Đà Nẵng khá nghèo nàn.

Vì thế, tiểu thuyết lịch sử Vầng trăng ban ngày của Vĩnh Quyền xuất hiện năm 1984 khiến dư luận rất chú ý. Lại là tác phẩm đầu tay của một nhà văn trẻ. Vốn kiến thức quý giá từ những năm học đại học sư phạm (và đại học văn khoa) ban Việt Hán cùng niềm say mê nghiên cứu và dịch văn thơ, tư liệu Hán Nôm đã giúp nhiều cho Vĩnh Quyền trong việc viết tiểu thuyết lịch sử về vùng đất Quảng Nam - Đà Nẵng này. Hai năm sau, Mạch nước trong, tiểu thuyết viết về Trần Quý Cáp và những người cùng thời của ông ra đời. Đó là một nỗ lực đáng khâm phục của Vĩnh Quyền. Hơn thế nữa, Vĩnh Quyền đã sớm khắc phục nhiều nhược điểm mà nhà văn Nguyễn Văn Bổng đã chỉ ra: “Tư liệu dồi dào hơn Vầng trăng ban ngày, tránh nhược điểm “làm văn chương” và hình như Vĩnh Quyền cũng dành cho tiểu thuyết này nhiều thời gian, công sức hơn”.111

Nhân vật chính của Mạch nước trong là Trần Quý Cáp. Không chỉ dừng lại ở đó, nhân vật Trần Quý Cáp được “phục dựng” lại để trở thành tâm điểm của sự kết nối các trào lưu yêu nước thời ấy. Đồng thời lại là sự kết nối của các danh sĩ lừng lẫy một thời: Từ Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng đến những người gắn bó phong trào yêu nước vùng Thuận Quảng như: Nguyễn Duy Hiệu, Trần Văn Dư, Tiểu La Nguyễn Thành, Lê Bá Trinh, Mai Dị, Phan Thúc Duyện, Phan Thành Tài v.v…

Tư tưởng của Trần Quý Cáp giống nhiều nhà nho thức thời khác, không chịu nghe theo cách học từ chương khoa cử lạc hậu với mục đích thi đỗ rồi ra làm quan. Đã có sự thay đổi khi Trần Quý Cáp gặp quan đốc học Mã Sơn Trần Đình Phong, người yêu thương Trần Quý Cáp hết mực và là người đổi tên gọi từ Trần Nghị sang Trần Quý Cáp. Trần Quý Cáp thi lần nào cũng hỏng nhưng tâm ý ông khác với mọi người. Sau này, trong một lần về kinh ứng thí ông đã gặp Phan Bội Châu. Cụ Phan Sào Nam khuyên ông: “Không chỉ chán ngán (lối học hư văn và cách chọn người qua khoa cử lạc hậu) mà chúng ta còn phải chống lại lối học mục ruỗng này. Muốn vậy, anh phải thi đỗ. Đỗ càng cao càng tốt. Nếu không, người ta bảo anh vì thi mãi không đỗ mà đem lòng bất mãn” (tr.97,98). Ông đã nghe theo và đã đỗ tiến sĩ nhất khoa thi ấy, hơn nữa, bài phú Trúc thất Hoành Sơn phú còn được tấn lãm dù rằng theo ông nhiều người vẫn không thấu hiểu hết những ý tưởng ông gởi gắm trong đó. Sau này, Tây Hồ cũng thống nhất với quan điểm của Sào Nam: “Các anh đỗ tiến sĩ khoa vừa rồi tôi mừng lắm. Khi đã nắm cái chìa khóa công danh phú quý trong tay, các anh ném đi không tiếc nuối. Như vậy, lời hô hào chống khoa cử của các anh mới công hiệu” (tr.122). Như thế, từ sự thức thời qua việc đọc các tân thư, từ việc phản đối kiểu khoa cử hư danh một cách cực đoan đến thực hành tư tưởng duy tân qua mọi việc là một bước tiến khá dài trong hành trạng của Trần Quý Cáp.

Hầu hết các sự kiện lịch sử giai đoạn ấy đã thể hiện qua Mạch nước trong. Từ sự kiện kinh thành thất thủ 1885 đến cuộc khởi nghĩa của Nghĩa hội Quảng Nam khởi sự từ Trần Văn Dư sau đó là Nguyễn Duy Hiệu.  Và khá nhiều sự kiện khác xảy ra trong những năm tháng đặc biệt sau khi kinh thành Huế thất thủ.

Sau khi phong trào Nghĩa hội Quảng Nam thất bại, nhờ Nguyễn Duy Hiệu đứng ra nhận hết tội nên tán tương quân vụ Tiểu La Nguyễn Thành được Pháp tha và về mở trang trại Nam Thịnh chuẩn bị các điều kiện cho một cuộc đấu tranh mới. Cuộc gặp gỡ với Tiểu La Nguyễn Thành ở trại Nam Thịnh đã giúp Trần Quý Cáp nhận ra rõ hơn tình hình thời cuộc và có cách ứng xử thích hợp. Đó là cuộc gặp thú vị giữa hai danh sĩ Quảng Nam: một văn, một võ danh tiếng một thời.

Cuộc gặp gỡ với Phan Bội Châu, ngoài chuyện trao đổi, bàn bạc về thơ văn họ còn trao đổi về thời cuộc, về các loại tân thư. Từ cuộc gặp này Trần Quý Cáp có điều kiện tiếp nhận nhiều loại tân thư mà khi ở quê nhà ông không có điều kiện để đọc. Họ bàn về thơ của vua Thành Thái, cảm nhận về tấm lòng của nhà vua yêu nước. Về “Bản điều trần” của Nguyễn Trường Tộ hay “Thiên hạ đại thế luận” của Nguyễn Lộ Trạch… Ở đây, Trần Quý Cáp tiếp nhận “Lưu Cầu huyết lệ tân thư” và càng hiểu rõ về con đường mưu cầu việc lớn của Phan Sào Nam. Cũng ở đây, Trần Quý Cáp giới thiệu cho cụ Sào Nam một nơi để đặt đại bản doanh để dấy lên vận hội mới nhằm cứu vớt nước nhà: Quảng Nam. Với lý do thật thuyết phục: “Quảng Nam đất rộng giàu, lại nhiều nhân vật yêu nước có tài thao lược. Quảng Nam ở trung độ cả nước, dễ liên lạc. Muốn phát triển mối giao lưu vạn quốc cũng thuận tiện vì có cửa khẩu Hội An, Đà Nẵng”. (tr.98). Lại còn gợi ý, người cần gặp là Tiểu La, bởi “con người này có thể gánh vác việc lớn”.

Tương tự, cuộc gặp gỡ với Tây Hồ Phan Chu Trinh ghi lại nhiều điều thú vị. Phải chăng, với Trần Quý Cáp xu hướng nào không quan trọng, miễn là đạt được mục đích cứu nước cứu dân? Một đoạn đối đáp giữa hai người nói lên điều ấy:

Tây Hồ: Tôi với Sào Nam có chung mục đích. Nhưng cách thức, chủ trương hành động mỗi người mỗi khác. Có điều chớ thấy tôi chưa nghĩ đến võ bị mà vội cho tôi bất bạo động. Cũng chớ thấy Sào Nam tính chuyện cầu Nhật Bản mà bảo anh ấy “tiền môn cự hổ, hậu môn nghinh lang”- cửa trước đuổi cọp, cửa sau rước sói. Sào Nam từng nói với tôi “tự trợ giả thiên thường trợ”, mình tự giúp mình trời mới giúp mình.

Quý Cáp: Tôi nghĩ, trước hết chúng ta phải tính chuyện duy tân trong nước, cải thiện dân sinh, nâg cao dân trí. Mặt khác, nên ủng hộ chương trình Đông du của Sào Nam. Nền học vấn ta hiện bị cái bả khoa cử, cái chính sách của thằng Tây kìm hãm, không kinh luân nổi việc nước, việc đời nên phải đi cầu cứu nước ngoài. Việc võ bị cần thiết để đánh thằng Tây nhưng bây giờ chưa phải lúc. Người Nhật có phát binh tương trợ hay không là tùy thuộc vào tình hình cả thế giới, chớ vội tin dựa sớm” (tr.126).

Một cuộc hội ngộ ngoạn mục khác là cuộc khuấy đảo trường thi Bình Định của Trần Quý Cáp, Phan Châu Trinh và Huỳnh Thúc Kháng. Trần Quý Cáp và Tây Hồ đóng giả làm sĩ tử với quyển nộp gồm bài thơ Chí thành thông thánh và bài phú Danh Sơn lương ngọc ký tên Đào Mộng Giác đã làm xôn xao cả trường thi và làm thức tỉnh bao sĩ tử nhằm “từ bỏ cái học từ chương vô bổ, con đường xu ất thân bằng khoa cử lạc hậu và khơi dậy trong lòng mọi người nỗi nhục mất nước”.

Đó là cuộc gặp gỡ của những người Quảng Nam cùng  chung chí hướng: Phan Thúc Duyện, Mai Dị, Phan Thành Tài… trong việc mở ra nông trại ở Cờ Vĩ, Cẩm Nê hay lập ra nông hội ở Cẩm Nê, mở hợp thương ở Phong Thử, thương cuộc Hội An, mở các trường Diên Phong, Bảo An, La Châu… Thương cuộc thì tranh với người Tàu, trường học thì mạnh dạn đưa tân học vào nhà trường nhằm nhanh chóng khai dân trí…

Để hạn chế ảnh hưởng của Trần Quý Cáp ở thành tỉnh, bọn quan lại Nam triều chuyển Trần Quý Cáp về làm giáo thọ phủ Thăng. Ở đây, ông đã giúp đỡ Lê Cơ mở trường tân học ở Phú Lâm và trực tiếp tham gia giảng dạy. Trường Phú Lâm đã ở ra một không khí thực học mới cho cả vùng Quảng Nam.

Năm 1904, dân Quảng Nam nổi dậy cự sưu. Lúc này, Trần Quý Cáp đã bị bổ vào Khánh Hòa nhằm cách ly với phong trào ở Quảng Nam. Từ mối thâm thù có sẵn hồi Trần Quý Cáp còn là học trò trường đốc Quảng Nam, bố chánh Nguyễn Mại tìm cách trả thù Trần Quý Cáp. Từ bức thư của cử Duyện gởi cho Trần Quý Cáp bị lọt vào tay quyền tri huyện Phan Bá Hoành, chuyển lên Nguyễn Mại rồi qua án sát Phạm Ngọc Quát, công sứ Bréda ở Khánh Hòa. Cộng thêm lá thư Trần Quý Cáp gởi cử Duyện bị chúng thu được và tri phủ Điện Bàn đã chuyển vào cho Nguyễn Mại trước đó, chúng quyết định xử tội Trần Quý Cáp. Nhưng chẳng có căn cứ xác đáng nào để kết tội ông ngoài tấm địa đồ thế giới, cuốn sách Hải ngoại huyết thư, thư của ông và cử Duyện gửi cho nhau thêm lời buộc tội: Cắt tóc ngắn, mặc Âu phục, mưu ra nước ngoài…(?). Mặc kệ, một cái án “mạc tu hữu” (án không cần luận tội) “tuy hiện trạng phản loạn chưa thành hình nhưng rõ đã nuôi cái tâm phản nghịch” vẫn gieo xuống đời ông. Ông đã ngã xuống sau những lời khinh mạn: “Ta không nói chuyện luật pháp với các ngươi. Đó là thứ luật pháp của bọn cường quyền. Nhưng ta nói cho các ngươi hay, dân ta đã qua thời mắt đui, tai điếc. Dân đã biết quyền dân rồi. Sớm muộn các ngươi sẽ chung số phận lãnh Điềm, đốc Tuệ. Cái ngày trả món nợ thằng Tây xâm lăng cũng không xa nữa đâu” (tr.237). Năm ấy, ông mới ba mươi tám tuổi!

Án “yêu trảm” (chém ngang lưng) do Pháp và bọn tay sai xử chém nhà yêu nước Trần Quý Cáp tại bãi cát cạnh chân cầu Sông Cạn (Khánh Hòa) đã để lại một dấu ấn khó phai trong lịch sử nước Việt. Cuộc đời của Thai Xuyên Trần Quý Cáp như một mạch nước trong tồn tại mãi cùng hậu thế.

Cùng với một lượng lớn thơ văn và các loại trước tác của nhiều danh sĩ được đưa vào một các khéo léo, Vĩnh Quyền đã tạo nên bề sâu đáng kể cho một tiểu thuyết lịch sử có dung lượng vừa phải như Mạch nước trong.

________

* Về tiểu thuyết lịch sử Mạch nước trong của Vĩnh Quyền, Nxb Đà Nẵng (tái bản) 2020.


Tác giả: Lê Trâm
Nguồn Văn nghệ số 24/2021

Tổng số điểm của bài viết là: 0 trong 0 đánh giá

Click để đánh giá bài viết

  Ý kiến bạn đọc

Những tin mới hơn

Những tin cũ hơn

THƯ VIỆN ẢNH ĐẸP
5.jpg 66.jpg 29.jpg 49.jpg 20.jpg 42.jpg 13.jpg 37.jpg 6.jpg 67.jpg 31.jpg 50.jpg 22.jpg 43.jpg 15.jpg 38.jpg 7.jpg 68.jpg 33.jpg 52.jpg 24.jpg 45.jpg 16-1.jpg 39.jpg 40.jpg 9.jpg 71.jpg 34.jpg 63.jpg 27.jpg 48.jpg 19.jpg 41.jpg 12-qn1.jpg a-T.jpg 36.jpg 8a334df96fbbb3e5eaaa.jpg ec1643b261f0bdaee4e1.jpg 75528951ab13774d2e02.jpg 740f0438267afa24a36b.jpg 9e931db13ff3e3adbae2.jpg eef9d3a2f1e02dbe74f1.jpg ac94b8a49de641b818f7.jpg ae0f6bdb499995c7cc88.jpg 895e11f733b5efebb6a4.jpg 27c48a2ea86c74322d7d-1.jpg f7b945c06782bbdce293.jpg 0f6e3f741c36c0689927.jpg c23927250467d8398176.jpg 906029e10ba3d7fd8eb2.jpg 32b8e242c0001c5e4511-1.jpg f774eba794e548bb11f4.jpg 7a0a8baca9ee75b02cff.jpg dcd1d242f0002c5e7511.jpg 23289506b7446b1a3255.jpg 66d134e644a498fac1b5-1.jpg 1389b67fa302625c3b13-1.jpg f69297bc83c1429f1bd0-1.jpg 33f61d080875c92b9064-1.jpg e71f3a932feeeeb0b7ff-1.jpg 3b4258344c498d17d458-2-1.jpg aecc18440d39cc679528-1.jpg 01b53b002e7def23b66c-1.jpg 7536f22be75626087f47-1.jpg f87058784d058c5bd514-1.jpg 48dd535d4620877ede31-1.jpg ea6a58024d7f8c21d56e-1-1.jpg 4f0be64af33732696b26-1.jpg b673068913f4d2aa8be5-1.jpg 1d4bb15da420657e3c31-1.jpg 35021b9c0ee1cfbf96f0-1.jpg ffc69024855944071d48-1.jpg 87e8e87cfd013c5f6510-1.jpg f7a58a679f1a5e44070b-1.jpg 5b9e981a8d674c391576-1.jpg dfefc79bd2e613b84af7-1.jpg 02ac9b4b8e364f681627-1.jpg 142989b99cc45d9a04d5-1.jpg fe3d1d75bf087e562719.jpg 94d3461b53669238cb77-1.jpg f38c46ee539392cdcb82-1.jpg 7f5885f9908451da0895-1.jpg e5c4472a52579309ca46-1.jpg 3b20a26fb712764c2f03-1.jpg 0506885d9d205c7e0531-1.jpg d203ce4d69c0a29efbd1.jpg b91ad73673bbb8e5e1aa-1.jpg 520c873d23b0e8eeb1a1.jpg 8f815695f21839466009.jpg d9977394d7191c474508.jpg b94a739fd4121f4c4603.jpg 2799f500528d99d3c09c-1.jpg 0905f0a2572f9c71c53e.jpg 0b4698843f09f457ad18.jpg d5502603818e4ad0139f.jpg c364cdd36a5ea100f84f.jpg 4126eb8e4c03875dde12.jpg 35b9c64f61c2aa9cf3d3.jpg eb2c4421e0ac2bf272bd.jpg cd43fd4859c5929bcbd4-1.jpg
  • Đang truy cập18
  • Hôm nay3,096
  • Tháng hiện tại107,289
  • Tổng lượt truy cập3,077,199
Bạn đã không sử dụng Site, Bấm vào đây để duy trì trạng thái đăng nhập. Thời gian chờ: 60 giây