Rét nàng Bân và khúc giao mùa thổn thức

Thứ hai - 31/03/2025 14:38

487734471 9574839279239215 4317915484102067021 n

Rét nàng Bân về, mang theo cái run rẩy cuối cùng của mùa đông, một thoáng se sắt còn vương vấn trước khi nhường chỗ cho nồng nàn của nắng hạ. Cái rét nàng Bân, trong ký ức của bao người Việt, không chỉ là sự thay đổi bất chợt của thời tiết mà còn là một nốt trầm xao xuyến trong bản giao hưởng của đất trời, là dư âm dịu dàng của những ngày tháng lạnh giá sắp qua, là bản tình ca thời tiết và nghĩa vợ chồng son sắt.

Chuyện kể rằng Ngọc Hoàng có mười hai cô con gái, mỗi người cai quản một tháng trong năm. Riêng tháng Ba, Ngọc Hoàng giao cho cô út tên là Bân. Vốn tính đoảng vị, chậm chạp, nàng Bân đến khi gần hết tháng Ba mới sực nhớ ra chồng mình là Hàn Khốc (thần gió rét) vẫn chưa có áo ấm để mặc cho hết mùa đông. Vội vàng, nàng Bân cuống cuồng may áo cho chồng. Nhưng nàng vụng về quá, đến nỗi trời đã sắp sang xuân rồi mà chỉ mới may trọn được đôi cổ tay. Thương con âu sầu, héo hắt, Ngọc Hoàng bèn làm cho trời rét lại mấy hôm để chồng nàng mặc thử áo. Từ đó thành lệ, hàng năm vào khoảng tháng Ba, vừa mới mưa xuân phơi phới bay, đã thấy nắng hạ tràn trên khắp ngả, toan cất khăn áo để mùa sau thì cái rét tái tê lại trở về. Người ta gọi cái rét ngọt muộn màng đó là rét nàng Bân để nhắc nhân gian nhớ đến tình nghĩa vợ chồng, dẫu đơn sơ, giản dị mà son sắt, thủy chung, cũng là để lí giải cho sự thất thường lạ lùng, kỳ ảo mà quyến rũ của thời tiết xứ Bắc.

Miền Bắc, với bốn mùa rõ rệt, là một bức tranh thời tiết vô cùng phong phú. Mùa xuân đến với mưa phùn nhẹ nhàng, những chồi non xanh biếc, mang theo hơi thở của sự sống mới. Mùa hè rực rỡ với nắng vàng chói chang, những cơn mưa rào bất chợt xua tan cái oi ả. Mùa thu dịu dàng với gió heo may se lạnh, lá vàng rơi xào xạc, gợi nhớ niềm man mác. Rồi mùa đông về, khoác lên cảnh vật chiếc áo xám lạnh lẽo, nhưng ẩn chứa trong đó là sự tĩnh lặng, chờ đợi. Cái rét nàng Bân xuất hiện vào cuối xuân, như một nốt nhạc lạc điệu, một sự phá cách đầy bất ngờ. Nó không còn là cái rét buốt giá của mùa đông, mà là một thoáng se sắt còn vương vấn, một chút hờn dỗi của mùa đông trước khi dứt áo ra đi. Là là khi chiếc áo bông dày cộm vẫn chưa kịp cất vào tủ, khi hơi thở phả ra còn vương khói mỏng, khi bầu trời xám xịt như tấm voan mỏng che phủ, những cơn gió heo may cuối mùa vẫn cố gắng lùa qua khe cửa, mang theo chút lạnh lẽo còn sót lại. Nhưng trong cái lạnh ấy, lại ẩn chứa một sự dịu dàng, một nỗi buồn man mác như lời thì thầm ước hẹn tương phùng buổi chia tay.

Người xưa có lẽ cũng cảm nhận được cái rét đặc biệt này một cách sâu sắc, thể hiện rõ nét trong kho tàng ca dao, tục ngữ. Hình ảnh nàng Bân hiện lên không chỉ đơn thuần là một hiện tượng thời tiết bất thường mà còn mang đậm dấu ấn nhân hóa, trở thành một biểu tượng văn hóa độc đáo. Câu ca "Tháng ba bà già chết rét" không chỉ miêu tả cái rét đột ngột, trái mùa mà còn gợi lên sự khắc nghiệt, thậm chí là trớ trêu của tự nhiên. Cái rét tháng ba, vốn là thời điểm xuân đã về, lại có thể khiến một người già yếu vốn đã quen với sự khắc nghiệt của cuộc đời cũng phải gục ngã. Điều này cho thấy sự bất ngờ, khó lường của thời tiết, đồng thời thể hiện sự quan sát tỉ mỉ và kinh nghiệm sống của người nông dân.

Một câu ca khác, "Rét tháng ba, da trâu cũng nứt", sử dụng hình ảnh con trâu, một loài vật khỏe mạnh, quen với dãi dầu sương gió, để nhấn mạnh mức độ khắc nghiệt của cái rét nàng Bân. Làn da dày dặn của trâu mà còn có thể nứt nẻ vì lạnh, thì sự ảnh hưởng của nó đến con người, đặc biệt là những người lao động chân tay, càng trở nên đáng lo ngại. Câu ca này không chỉ đơn thuần là một phép so sánh cường điệu mà còn thể hiện sự cảm thông, chia sẻ của cộng đồng trước những khó khăn mà thời tiết gây ra.

Những câu ca dao về rét nàng Bân không chỉ dừng lại ở việc miêu tả sự khắc nghiệt mà còn ẩn chứa thái độ ứng xử của người Việt xưa. Dù có bất ngờ, khó khăn đến đâu, người dân vẫn thể hiện sự chấp nhận, một tinh thần lạc quan và khả năng thích nghi đáng khâm phục. Họ không than vãn, oán trách mà tìm cách đối diện, vượt qua. Kinh nghiệm được đúc kết qua bao đời đã giúp họ có những biện pháp phòng tránh, ứng phó phù hợp:
Nàng Bân may áo cho chồng
May ba tháng ròng mới trọn cổ tay
Lạy trời cho cả gió may
Cấy xong, may nốt đêm nay cho chồng.

485763163 3933250316916324 4897356369299519303 n

485763163 3933250316916324 4897356369299519303 n

Dù không trực tiếp trở thành một đề tài trung tâm trong văn học nghệ thuật, nhưng những dư vị se lạnh, những biến chuyển của cảnh vật trong những ngày này vẫn thường xuất hiện một cách kín đáo, gợi lên những cảm xúc man mác, hoài niệm. Từ những vần thơ tả cảnh lạnh lẽo, cô đơn đến những trang văn khắc họa nỗi nhớ nhung, hoài niệm về những ngày ấm áp đã qua, cái rét nàng Bân như một chất xúc tác khơi gợi những cảm xúc sâu lắng trong tâm hồn người nghệ sĩ. Ta có thể bắt gặp hình ảnh ấy trong những câu thơ đầy thi vị như:
Than ôi! Cái rét nàng Bân
Vì nàng mà để tiết trần đổi thay.
(Lãng Du)

Hay:
Chàng bên trời, thiếp ở Ngô,
Chàng đi nhớ thiếp, thiếp mơ tới chàng.
Thư bao nhiêu, lệ bao hàng,
Lạnh về, áo đến tay chàng hay chưa?

Rồi:
Ôi cái rét trái mùa
đất trời kỳ lạ thật
khó hiểu như lòng người
những vui buồn trái ngược
Hôm qua còn nóng bức
và mai lại nắng thiêu
ngày lạnh được bao nhiêu
(Lưu Quang Vũ)

Sự bất thường, khó đoán của rét nàng Bân khiến người ta liên tưởng đến vẻ đẹp đa dạng và có phần "đỏng đảnh" của người con gái. Cũng như thời tiết miền Bắc, người con gái mang trong mình vẻ đẹp vừa dịu dàng, e ấp, vừa mạnh mẽ, cá tính. Có khi nàng dịu dàng như làn gió xuân, có khi lại rực rỡ như ánh nắng hè, có lúc lại man mác buồn như buổi chiều thu, và cũng có khi lại lạnh lùng, khó hiểu như những ngày đông giá rét. Cái rét nàng Bân, với sự xuất hiện bất ngờ và nhanh chóng qua đi, tựa như một khoảnh khắc "giận hờn" thoáng qua của người con gái, càng làm tăng thêm sự quyến rũ, khó nắm bắt của vẻ đẹp ấy. Người ta yêu mến miền Bắc không chỉ vì sự hài hòa của bốn mùa mà còn vì những "gia vị" bất ngờ như cái rét nàng Bân, cũng như người ta trân trọng vẻ đẹp của người con gái không chỉ ở sự dịu dàng mà còn ở những nét cá tính riêng biệt.

Tuy nhiên, vượt lên trên sự liên tưởng về vẻ đẹp đa dạng của thời tiết, câu chuyện về nàng Bân còn mang một ý nghĩa sâu sắc về tình nghĩa vợ chồng. Dù vụng về, chậm chạp, nàng vẫn dồn hết tâm huyết để hoàn thành chiếc áo cho chồng kịp mặc hết mùa đông. Hành động này thể hiện một tấm lòng yêu thương, lo lắng chân thành của người vợ dành cho chồng. Dù có muộn màng, dù có khiến thời tiết trở nên bất thường, điều quan trọng nhất vẫn là tình nghĩa, là sự quan tâm sẻ chia giữa vợ và chồng.

Trong xã hội xưa, tình nghĩa vợ chồng luôn được coi trọng, là nền tảng của gia đình và xã hội. Câu chuyện về nàng Bân và Hàn Khốc, dù mang màu sắc huyền thoại, vẫn phản ánh một cách sâu sắc giá trị truyền thống này. Sự quan tâm, lo lắng, sẻ chia những khó khăn trong cuộc sống là những yếu tố then chốt để xây dựng một mối quan hệ bền vững. Cái rét nàng Bân, dù bất thường, nhưng lại trở thành một minh chứng cho tình yêu thương, sự hy sinh thầm lặng của người vợ dành cho chồng.

Ngày nay, cuộc sống hiện đại với những tiện nghi vật chất đã phần nào làm vơi đi những khó khăn mà cái rét nàng Bân mang lại. Chúng ta có áo ấm, có hệ thống sưởi ấm, có những phương tiện để theo dõi và dự báo thời tiết. Tuy nhiên, trong sâu thẳm tâm hồn, cái cảm giác se lạnh, cái chút bâng khuâng khi mùa đông sắp qua vẫn còn đó. Nó gợi nhắc về một nhịp điệu tự nhiên, về sự chuyển giao không ngừng của thời gian, về những giá trị truyền thống mà cha ông ta đã gìn giữ.

Nếu xưa kia, cái rét nàng Bân có thể là một nỗi lo toan, một thử thách khắc nghiệt, thì ngày nay, nó mang thêm một ý nghĩa lãng mạn, một dấu hiệu của sự đổi mới. Chúng ta vẫn cảm nhận cái lạnh, nhưng trong đó đã pha lẫn sự háo hức chờ đợi những tia nắng ấm áp đầu tiên của mùa hè, những chồi non xanh biếc vươn mình sau những ngày đông giá rét.

486724049 9574839622572514 2933045626095284681 n

Nàng Bân rồi sẽ đi, nhường chỗ cho những ngày nắng chói chang, cho tiếng ve ngân rộn rã. Nhưng dư âm của cái rét cuối mùa ấy vẫn sẽ còn đọng lại trong ký ức, như một nốt nhạc dịu dàng trong bản hòa ca của cuộc sống. Nó nhắc nhở chúng ta về sự kiên cường, khả năng thích ứng và cả những rung cảm tinh tế của người Việt Nam trước những biến đổi của thiên nhiên và thời gian. Để rồi, khi mùa đông sau trở lại, ta lại bồi hồi nhớ về nàng Bân, về cái rét cuối cùng nhưng đầy ắp những hoài niệm của một khúc giao mùa.

Hoàng Duy